Ngày 18 tháng 2 nhận được tin qua Messenger:
Em kính chào thầy ạ.
Em là Nguyễn Bá Cường, công tác ở Đại Học Sư Phạm Hà Nội. Em đang làm công tác xuất bản. Em kính chúc thầy và gia đình năm mới dồi dào sức khỏe, hạnh phúc và thành công.
Kính thưa thầy!
Có một giáo sư Đài Loan quan tâm cuốn sách của Thầy. Nếu thầy còn thì em xin được thầy dành cho mua 2 bản ạ. (Kèm theo là ảnh bìa cuốn “Từ Kim Vân Kiều đến Truyện Kiều so sánh và bình luận” NXB Hội nhà văn, 2016).
Tôi nhắn lại: Cám ơn anh quan tâm. Tôi tái bản cuốn này có bổ sung. Hiện còn vài cuốn. Anh có thể ghé nhà tôi để lấy. Tôi tặng thôi!
Vì bận chuẩn bị cho chuyến đi, anh nhờ một người quen đến lấy.
Qua thông tin, tôi biết GS Đài Loan là Trần Ích Nguyên. Ông là tác giả cuốn “Nghiên cứu câu chuyện Vương Thúy Kiều” do bà Phạm Tú Châu dịch, NXB Lao Động 2014. Cuốn sách này tôi đã kê vào danh mục tài liệu tham khảo và thêm bài viết : “Mấy thu hoạch khi đọc cuốn“ Nghiên cứu câu chuyện Vương Thúy Kiều” của Trần Ích Nguyên” trong lần tái bản tháng 12 năm 2019 do Nhà xuất bản Thanh Niên thực hiện.
Bài viết đó, tôi đã mở đầu như sau:
Từ câu chuyện “Qua đèo Ngang” của bà Huyện Thanh Quan, qua bác Nguyễn Khôi và Đoàn Phú, Vũ Nho liên hệ với nhà biên khảo Lại Quảng Nam. Thư từ trao đổi, bác Lại Quảng Nam mách Vũ Nho nên đọc cuốn “Nghiên cứu câu chuyện Vương Thúy Kiều”, đồng thời chỉ cho chỗ lấy tài liệu là ở nhà thơ Nguyễn Khôi. Cám ơn các bác Nguyễn Khôi, Lại Quảng Nam và Đoàn Phú.
Vũ Nho đã lược thuật những thu hoạch quan trọng của mình. Trong số đó có tóm tắt bản sưu tầm văn học dân gian “Truyện Nguyễn A Kiều và Bùi Kim Trọng” do GS Trần Ích Nguyên sưu tầm ở ba đảo, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc. Lần đầu, Lý Hướng Dương sưu tầm năm 1984. Giáo sư Trần Ích Nguyên sưu tầm lần thứ hai năm 1999. Ông gặp ba người Hán, gốc Việt là Nguyễn Văn Long, Tô Duy Quang và Bùi Vĩnh Bân, con cháu người Việt sang đảo Vạn Vĩ, Vu Đầu và Sơn Tâm trước đây đã mang theo Truyện Kiều trong trí nhớ và biến thành nội dung văn học dân gian. Tóm tắt câu chuyện không giống hoàn toàn với Truyện Kiều:
“Một nhà tài chủ họ Nguyễn sinh được hai cô gái A Kiều và A Vân xinh đẹp nổi tiếng. Ông không cho con ra khỏi nhà sợ sinh chuyện. Tiết thanh minh, 2 cô vật nài cho đi chơi. Hai cô dừng trước mộ Đàm Tiên. Cô chị thương cảm người nằm dưới mộ, cô em thì cười chị. Bùi Kim Trọng, công tử con nhà giàu cũng đi chơi, thấy Thúy Kiều như bị cảm, có ý định giúp đưa về nhà. Kiều từ chối. Kim Trọng sau đó tương tư, quanh quẩn gần nhà Kiều. Chàng biết Kiều bị ốm nặng sau lần đi chơi, bèn mạo xưng là thầy thuốc. Ông bố thấy Kim Trọng chưa có râu, không tin vào y thuật, nhưng cũng cho vào. Thì ra Kiều tương tư, trông thấy chàng đã bớt ốm vài phần. Kim Trọng được mời ở lại chữa bệnh. Ngày nào Kim Trọng cũng gần gũi, nên Kiều khỏi hẳn.
Kim Trọng về nhà, bị cha tra vấn, Kim Trọng nói dối là ở chơi nhà một người bạn. Ông bố nhốt vào thư phòng bắt đọc sách.
Ngày mười tháng sáu, mọi người đua nhau đến cáp đình tế lễ tổ tông. Kim Trọng đến chủ ý gặp A Kiều, nhưng đông người quá, không gặp. Thất vọng, Kim Trọng ra về, đến gốc đa, nhặt được chiếc cặp tóc bằng vàng. Biết là của A Kiều, Kim Trọng đi tìm và hát: “Kim đối kim, kiệu đối kiệu/ Vô tâm rơi kim trên đất này/ Có lòng tìm Kim hãy hỏi anh/ Được cặp chớ khóa tơ tình lại”. Kiều hát đáp lại : “Kim đối kim, kiệu đối kiệu/ Rơi kim đã lâu sốt ruột nhiều/ Gần đây tơ tình khó khóa nổi/ Không ra người, quỷ cũng không ra”. Hai người gặp nhau, Kim Trọng trả cặp, kèm đôi khuyên đeo tai làm vật đính ước. A Kiều cũng tặng lại chiếc nhẫn. Hai người thề non hẹn biển có cây đa làm chứng.
Kim Trọng về nhà nói với cha về chuyện cầu hôn A Kiều, bị cha mắng cho một trận và ra lệnh “nếu Kim Trọng không học đỗ trạng nguyên thì không cho cưới vợ” và đuổi về thư phòng. Kim Trọng giận cha, nhưng mẹ khuyên giải, nên quyết chí học hành. Trước khi đi thi, Kim Trọng sai một đứa hầu nhỏ đem thư cho A Kiều hẹn chờ chàng đỗ đạt sẽ về cưới nàng.
Một gã lái buôn nghe nói nhà họ Nguyễn có hai gái đẹp bèn mượn cớ xin nghỉ trọ. Thấy Kiều, gã mê mẩn, xin cầu hôn. Nhưng cha nàng không tin lái buôn gian trá, ở nhà đã có vợ con, quanh năm đi xa nên từ chối thẳng thừng. Gã lái buôn mua chuộc quan phủ, vu cho nhà Kiều lấy mấy chục súc tơ lụa. Quan phủ ăn tiền, sai lục soát, tra khảo. A Kiều không đành nhìn cảnh đó, bằng lòng bán mình cho gã lái buôn để chuộc cha. A Kiều dặn lại A Vân chuyện đính ước và trao khuyên tai cho Vân. Gã lái buôn có Kiều nhưng nàng chỉ khóc lóc, không ăn uống. Sợ mất cả người lẫn của, gã lái buôn bán Kiều cho gia đình nhà quan làm nàng hầu. Hai cha con nhà quan đều mê Kiều. Tuy là hầu của bố, nhưng khi bố vắng, con trai lại đến trêu ghẹo. Kiều mách phu nhân và con dâu, nhưng cả hai chửi mắng, đánh đập Kiều. Kiều định tự tử. Quan ông biết chuyện mắng con trai và con dâu. Cả nhà cãi lộn. Mẹ chồng, nàng dâu vào hùa bán Kiều cho bọn lầu xanh.
Mụ chủ lầu xanh xây cho Kiều lầu hoa, có người hầu hạ, lại dạy lễ tiết, ca hát, chưa tới nửa năm cầm kì thi họa, sáo nhị đàn hát thứ nào Kiều cũng thạo. Một hôm mụ bắt Kiều tiếp một lão già bụng phệ. Kiều né tránh. Mụ chủ rót rượu cho Kiều uống rồi giục đi nghỉ. Đó là rượu thuốc mê. Trưa hôm sau Kiều mới tỉnh, thấy mụ chủ thay áo cho lão già, biết là mình đã thất thân, Kiều bèn gọi tên Kim Trọng rồi đâm đầu vào cột tự tử. Nhưng Kiều không chết. Mụ chủ quát mắng và nói “món nợ” chưa trả xong thì chưa thể chết. A Kiều đành phải sống tiếp khách với biệt hiệu “Mỹ nhân băng giá”. Kiều gặp Từ Hải, một thượng tướng quân, bỏ nghề võ theo nghề buôn. Từ Hải biết chuyện của Kiều, muốn chuộc nàng ra và giúp báo thù. Từ Hải hẹn Kiều chờ. Nhưng sau Kiều nghe tin Từ Hải đã chết vì “giẫm chân nhảy lên ngã xuống đất” khi hối hận bỏ nghề võ theo buôn bán, trao trả hết binh quyền. Tan mộng làm lại cuộc đời, Kiều trốn đến một ngôi chùa đi tu. Nhưng sư sãi ở chùa không chịu nổi sắc đẹp của Kiều, vị trưởng lão coi chùa đành mời Kiều đi nơi khác. Khi Kiều ra khỏi chùa bị mụ chủ lầu xanh bắt lại.
Kim Trọng đỗ trạng. Nhà vua cho làm Phò mã. Kim Trọng lạy tạ và nói rõ nguyên do. Vua khen ngợi phú quý không phụ tình xưa. Kim Trọng về nhà nhưng không thấy A Kiều. Một mặt cho người đi tìm A Kiều, mặt khác cho đón bố mẹ và A Vân về một ngôi nhà mới. Kim Trọng xử lại vụ án oan của họ Nguyễn, trừng trị tên lái buôn hại người. Không tìm được Kiều, Kim Trọng cưới A Vân làm vợ.
Từ khi chia tay Kiều đã 15 năm, Một hôm Kim Trọng đến ngôi chùa bên sông Tiền Đường, thấy một phụ nữ tọa thiền trên chiếu. Nhìn kĩ, chàng kêu to: – A Kiều! Cả hai “bốn mắt nhìn nhau, lệ rơi ngàn giọt”. Thì ra mụ chủ thấy A Kiều buồn phiền, nhan sắc suy giảm, đem bán nàng cho nhà chứa hạng xoàng. Kiều trốn khỏi nhà chứa, nhảy xuống sông tự tử, may được nhà chài vớt lên, đưa đến chùa để nàng đi tu.
Kim Trọng đón Kiều về gặp lại cả nhà.
Kim Trọng nài Kiều cùng với Vân họp thành một nhà. A Kiều im lặng hồi lâu, mãi sau mới than rằng:
- Mười lăm năm mưa mưa gió gió, trăng đã khuyết mà hoa đã tàn rồi.
Kim Trọng nghe xong, nặng tình vô hạn nói:
- Trăng khuyết rồi trăng lại tròn, hoa tàn rồi hoa lại nở!
Bản sưu tầm của Lý Hướng Dương kết thúc ở hai câu đối đáp này.
Tôi (Vũ Nho) kết luận bài viết của mình:
“Nhìn chung, GS Trần Ích Nguyên là nhà nghiên cứu nghiêm túc, cẩn trọng, khách quan. Ông đã trực tiếp về Quảng Tây để sưu tầm truyện dân gian Nguyễn A Kiều và Bùi Kim Trọng. Ông còn giới thiệu tiểu thuyết gia Cao Dương ở Đài Loan đã viết Thảo mãng anh hùng dựa trên những tư liệu nào về Vương Thúy Kiều. Chính ông đã nghiên cứu kĩ tài liệu Hán Nôm của Việt Nam và cung cấp tư liệu, cũng như những nhận xét giá trị. Thái độ khách quan, khoa học của ông thể hiện rõ khi ông phê phán nhà nghiên cứu Đổng Văn Thành với hai kết luận của ông này võ đoán, hẹp hòi: – “Nhìn tổng thể, tôi cảm thấy Truyện Kiều của Nguyễn Du bất kể về nội dung hay về nghệ thuật đều chưa vượt qua trình độ của Truyện Kiều Trung Quốc – bản gốc mà nó mô phỏng”. – “Tóm lại, tuy Nguyễn Du tách biệt khỏi những chi tiết được miêu tả trong tiểu thuyết nguyên tác không nhiều, nhưng tuyệt đại đa số đều không đạt được mức tư tưởng nghệ thuật của nguyên tác” (trang 136). Tuy vậy, GS Trần cũng không cho là Đổng Văn Thành hẹp hòi, chủ quan (Như tôi kết luận). Ông có nêu nguyên nhân khác biệt giữa Đổng Văn Thành với Trần Quang Huy (học giả Đài Loan du học ở Việt Nam) là do ngoài yếu tố dân tộc chủ nghĩa, còn liên quan đến mức độ tinh xác của bản dịch Truyện Kiều ra Hán văn lí tưởng.
PGS TS Phạm Tú Châu, người dịch cuốn sách này đã viết rằng với tinh thần hoài nghi khoa học, kính yêu nghề nghiệp, tinh thần trượng nghĩa “Trần Ích Nguyên đã cắm một cái mốc chính xác và vững chắc để những ai đi sau chỉ cần bước tiếp từ mốc này”. Đó là một đánh giá rất cao về tác giả và cuốn sách.
25 tháng 4 năm 2017”
Tôi đã kí tặng GS Trần Ích Nguyên và anh Nguyễn Bá Cường, mỗi người một bản sách “Từ Kim Vân Kiều đến Truyện Kiều, so sánh và bình luận” tái bản và một bản “Hồ Xuân Hương đời và thơ trên những tư liệu mới” Nxb Hội Nhà văn, 2022.
Anh Bá Cường đã sang đến Đài Loan. Anh gửi cho tôi một số ảnh, trong đó có ảnh anh trao hai cuốn sách của tôi cho GS Trần Ích Nguyên.
Một kỉ niệm quý giá, một niềm vui hiếm gặp giữa những người quan tâm đến Truyện Kiều của Nguyễn Du.
Cám ơn anh Bá Cường đã tạo mối liên hệ gữa một người nghiên cứu Việt Nam và một Giáo sư Đài Loan cùng yêu mến, kính trọng Đại thi hào Nguyễn Du.
Vũ Nho
Bài viết liên quan: